Η Δύναμη της Αρνητικής Υποομάδας στο Ψυχοθεραπευτικό Πλαίσιο

Συγγραφέας: Κυριακή Μερτζάνη

Σύμβουλος Ανθρωπίνων Σχέσεων

Διευθύντρια του Ψυχοθεραπευτικού & Εκπαιδευτικού κέντρο Κοχλίας

 

Στο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο, ειδικά στις ομαδικές ψυχοθεραπείες, η εμφάνιση υποομάδων αποτελεί συχνό και αναμενόμενο φαινόμενο. Οι υποομάδες σχηματίζονται φυσικά, καθώς οι συμμετέχοντες αναπτύσσουν ιδιαίτερες συνδέσεις, συμπάθειες ή αντιπαραθέσεις. Εντός αυτών, η αρνητική υποομάδα διαδραματίζει έναν κρίσιμο ρόλο στη δυναμική της ομάδας, είτε ως παράγοντας έντασης και σύγκρουσης είτε ως πηγή σημαντικών θεραπευτικών ευκαιριών, καθώς δεν είναι απλώς πηγή δυσκολιών αλλά και μια δυναμική πηγή μάθησης και ανάπτυξης. Μέσα από τη σωστή διαχείριση, μπορεί να λειτουργήσει ως καταλύτης για τη θεραπευτική αλλαγή, ενισχύοντας τη συνοχή της ομάδας και διευκολύνοντας τη βαθύτερη κατανόηση των εσωτερικών και διαπροσωπικών συγκρούσεων.

Τι Είναι η Αρνητική Υποομάδα

Μια αρνητική υποομάδα αποτελείται από μέλη της ομάδας που:

1. Εκφράζουν κριτική, αντίσταση ή αντιπαλότητα προς τον θεραπευτή ή την ομάδα ως σύνολο.
2. Συγκροτούν συμμαχίες με βάση κοινά παράπονα, αρνητικά συναισθήματα ή αντίσταση προς τη θεραπευτική διαδικασία.
3. Λειτουργούν ως αντίβαρο στις κυρίαρχες δυνάμεις της ομάδας, αμφισβητώντας τον σκοπό, την κατεύθυνση ή τις αξίες της.

Η αρνητικότητα μπορεί να εκφράζεται με άμεσους τρόπους (όπως λεκτική αντιπαράθεση) ή πιο έμμεσους (όπως σιωπηρή αποστασιοποίηση ή με ελεγχόμενη αποσύνδεση-σύνδεση ).

---

Οι Δυναμικές που Εμπλέκονται

1. Αντίσταση στη Θεραπεία

Η αρνητική υποομάδα συχνά αντιπροσωπεύει την αντίσταση που υπάρχει σε κάθε θεραπευτική διαδικασία. Αυτή η αντίσταση μπορεί να πηγάζει από φόβο για αλλαγή, άρνηση επεξεργασίας δύσκολων συναισθημάτων ή από αμφισβήτηση της εξουσίας του θεραπευτή.

2. Επανενεργοποίηση Τραυματικών Εμπειριών

Μέλη της αρνητικής υποομάδας μπορεί να αναπαράγουν δυναμικές που σχετίζονται με προηγούμενες τραυματικές σχέσεις.

Για παράδειγμα, μπορεί να βλέπουν τον θεραπευτή ως έναν γονεϊκό ή αυταρχικό ρόλο, ενεργοποιώντας ασυνείδητες άμυνες και διαμαρτυρίες.

3. Η Ανάδυση Κρυφών Συναισθημάτων

Η αρνητική υποομάδα μπορεί να εκφράζει συλλογικά συναισθήματα που τα μέλη της ομάδας διστάζουν να αντιμετωπίσουν ατομικά, όπως οργή, αμφιθυμία ή απογοήτευση.

Θεραπευτικές Ευκαιρίες

Παρά την προφανή δυσκολία, η αρνητική υποομάδα μπορεί να προσφέρει πολύτιμες δυνατότητες για θεραπευτική πρόοδο:

1. Αντανάκλαση της Ομαδικής Δυναμικής
   Η αρνητική υποομάδα λειτουργεί σαν καθρέφτης της συλλογικής ψυχικής κατάστασης της ομάδας. Αντί να αγνοηθεί, μπορεί να διερευνηθεί για να αποκαλύψει ανεκπλήρωτες ανάγκες, κρυμμένες εντάσεις ή ανείπωτες επιθυμίες.
2. Ευκαιρία Διαχείρισης Συγκρούσεων
   Η αντιπαράθεση με την αρνητική υποομάδα δίνει στην ομάδα την ευκαιρία να εξερευνήσει και να διαχειριστεί συγκρούσεις με ασφαλή τρόπο. Αυτό βοηθά τα μέλη να μάθουν να εκφράζουν τη διαφωνία τους χωρίς να καταφεύγουν σε άμυνες ή επιθετικότητα.
3. Αναγνώριση του Αντιθεραπευτικού Υλικού
   Ο θεραπευτής μπορεί να αξιοποιήσει την αρνητική υποομάδα για να εντοπίσει αντιθεραπευτικά πρότυπα ή πεποιθήσεις που χρειάζονται επεξεργασία, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.
4. Ενίσχυση της Εμπιστοσύνης
   Η ανοιχτή διερεύνηση της αρνητικότητας ενισχύει την εμπιστοσύνη στην ομάδα, δείχνοντας ότι οι δύσκολες συναισθηματικές εκφράσεις είναι αποδεκτές και επιθυμητές.

Ρόλος του Θεραπευτή

Ο θεραπευτής παίζει έναν κεντρικό ρόλο στη διαχείριση της αρνητικής υποομάδας:

• Αποδοχή και Κατανόηση: Αντί να απορρίψει την αρνητικότητα, ο θεραπευτής την προσεγγίζει με ενσυναίσθηση και περιέργεια.
• Διαχείριση Ορίων: Ο θεραπευτής χρειάζεται να θέτει όρια, ώστε η αρνητική υποομάδα να μην αποσταθεροποιεί την ομάδα.
• Δημιουργία Νοήματος: Μέσα από την εξερεύνηση της αρνητικότητας, ο θεραπευτής βοηθά την ομάδα να ανακαλύψει το υποκείμενο νόημα και τις αιτίες της.

Εκπαιδευτικό Πλαίσιο

Σε ένα εκπαιδευτικό πλαίσιο ψυχολογίας η δημιουργία υποομάδων με αρνητικές δυναμικές αποτελεί ένα πολυδιάστατο φαινόμενο που επηρεάζεται από ψυχολογικούς, κοινωνικούς και οργανωτικούς παράγοντες. Αυτές οι δυναμικές συχνά αναδύονται ως αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο οι συμμετέχοντες αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους, την ομάδα και το πλαίσιο στο οποίο λειτουργούν. Ας δούμε τους κύριους λόγους πίσω από αυτό το φαινόμενο:

1. Ψυχολογικοί Παράγοντες

Α. Ανταγωνισμός και Ανασφάλεια

• Σε εκπαιδευτικά περιβάλλοντα ψυχολογίας, οι σπουδαστές συχνά βρίσκονται σε διαδικασία προσωπικής ανάπτυξης και συγκρίσεων. Ο φόβος της αποτυχίας, η ανησυχία για την επαγγελματική επάρκεια ή η ανάγκη για επιβεβαίωση μπορεί να οδηγήσουν σε ανταγωνιστικές στάσεις.
• Η ανασφάλεια σε πραγματικές ή φανταστικές μορφές ενισχύει την τάση δημιουργίας συμμαχιών με άλλους που μοιράζονται παρόμοια συναισθήματα ή αμφισβητήσεις.

Β. Αντίσταση στην Αυθεντία

• Οι συμμετέχοντες ενδέχεται να βλέπουν τους εκπαιδευτές ή τον εκπαιδευτικό οργανισμό ως εκπροσώπους εξουσίας. Η αρνητική υποομάδα μπορεί να εκφράζει αντίσταση σε πραγματικές ή φανταστικές μορφές καταπίεσης, όπως αυστηρά πρότυπα, πιέσεις ή κριτική.

Γ. Αναπαραγωγή Προηγούμενων Δυναμικών

• Οι εμπλεκόμενοι ενδέχεται να φέρνουν μαζί τους τραυματικές εμπειρίες από προηγούμενα εκπαιδευτικά ή προσωπικά πλαίσια, όπως αίσθηση περιθωριοποίησης ή αποτυχίας. Αυτές οι εμπειρίες μπορεί να αναβιώσουν μέσα στην ομάδα, οδηγώντας στη δημιουργία αρνητικών συμμαχιών με λανθάνουσα μορφή επιδιόρθωσης του τραύματος από το εκεί στο τώρα.

2. Ομαδικοί Παράγοντες

Α. Σχέσεις Δύναμης και Ρόλων

• Σε οποιαδήποτε ομάδα, οι συμμετέχοντες καταλαμβάνουν ρόλους που επηρεάζονται από τη δυναμική ισχύος. Μια αρνητική υποομάδα μπορεί να αναδυθεί ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού για ηγεσία ή επιρροή στην ομάδα.
• Οι ρόλοι που αποδίδονται, όπως ο «επικριτής» ή ο «εξοστρακισμένος», ενισχύουν τη διχόνοια.

Β. Έλλειψη Συνοχής

• Ακόμα και όταν υπάρχει σαφής στόχος ή ισχυρό αίσθημα ενότητας, τα άτομα με ανασφαλή δεσμό δημιουργούν αθέατα  υποομάδες  ώστε να διαπραγματευτούν τις αναγκαίες δομές που παρέχουν ασφάλεια και ταυτότητα στα μέλη, σε αυτές τις περιπτώσεις παρατηρούμε τα μέλη με ανασφαλή δεσμό να προκαλούν την αμφισβήτηση ως ένα μοτίβο που σχετίζονται. 

Γ. Συγκρούσεις Αξιών

• Οι συμμετέχοντες μπορεί να έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις ή προσεγγίσεις στην ψυχολογία (π.χ., θεωρητικές σχολές). Οι διαφορές αυτές μπορούν να οδηγήσουν σε σύγκρουση, με αποτέλεσμα τη δημιουργία συμμαχιών που ενισχύουν την πολικότητα.

3. Δομικοί και Οργανωτικοί Παράγοντες

. Μεγάλο Μέγεθος Ομάδας

• Σε μεγαλύτερες ομάδες, οι συμμετέχοντες μπορεί να νιώθουν λιγότερο συνδεδεμένοι με το σύνολο και περισσότερο ενωμένοι με μια μικρότερη υποομάδα, η οποία μπορεί να αναπτύξει αρνητική δυναμική.

4. Συστημικοί Παράγοντες

Α. Διαγενεακοί Μηχανισμοί

• Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι συμμετέχοντες φέρνουν μαζί τους αξίες και αντιλήψεις που αναπαράγουν διαγενεακά πρότυπα, όπως δυσπιστία απέναντι στην αυθεντία ή την ομάδα.

Β. Πολιτισμικές Διαφορές

• Πολιτισμικές διαφορές στις αντιλήψεις για τη συνεργασία, την αυθεντία ή την αλληλεπίδραση μπορεί να οδηγήσουν σε παρεξηγήσεις και την εμφάνιση υποομάδων.

Διαχείριση Αρνητικών Υποομάδων

Η αναγνώριση και η διαχείριση των αρνητικών υποομάδων είναι κρίσιμη για τη διατήρηση ενός λειτουργικού και αποτελεσματικού εκπαιδευτικού περιβάλλοντος. Οι εκπαιδευτές μπορούν να:

1. Ενθαρρύνουν τη διαφάνεια και την ανοιχτή επικοινωνία.
2. Προάγουν την ενσυναίσθηση και την κατανόηση μεταξύ των μελών.
3. Διαχειρίζονται τα όρια και την πειθαρχία με συνέπεια.
4. Εντοπίζουν τις ανάγκες και τους φόβους πίσω από την αρνητικότητα.
5. Εργάζονται συστηματικά για την ενίσχυση της ομαδικής συνοχής.

Η προσεκτική παρατήρηση και κατανόηση αυτών των φαινομένων μπορεί να μετατρέψει την αρνητική υποομάδα από παράγοντα διάσπασης σε ευκαιρία ανάπτυξης τόσο για τα μέλη της ομάδας όσο και για το σύνολο του εκπαιδευτικού πλαισίου.

Η Δύναμη της Αρνητικής Υποομάδας στο Ψυχοθεραπευτικό Πλαίσιο μεταξύ Ηγετών και Συνεργατών

Η αρνητική υποομάδα αποτελεί ένα φαινόμενο που συναντάται συχνά στο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο, ιδιαίτερα όταν οι δυναμικές εξουσίας και συνεργασίας βρίσκονται στο επίκεντρο. Στο περιβάλλον ηγετών και συνεργατών, όπου οι σχέσεις εξαρτώνται από την εμπιστοσύνη, την αμοιβαία αναγνώριση και την κοινή δέσμευση, η εμφάνιση αρνητικών υποομάδων μπορεί να προκαλέσει διαταραχές, αλλά και να προσφέρει ευκαιρίες για ανάπτυξη, εφόσον αναγνωριστεί και διαχειριστεί κατάλληλα.

Τι Είναι η Αρνητική Υποομάδα;

Η αρνητική υποομάδα περιγράφεται ως μια μικρή ομάδα ατόμων εντός ενός μεγαλύτερου συνόλου που εκδηλώνει αντίσταση, δυσαρέσκεια ή αμφισβήτηση προς τις κύριες αξίες, στόχους ή πρόσωπα της ομάδας (Bion, 1961). Αυτή η υποομάδα λειτουργεί συχνά ως αντισταθμιστικός μηχανισμός ενάντια σε αντιλαμβανόμενες αδικίες ή καταπιεστικές δομές εξουσίας, ενώ παράλληλα αντικατοπτρίζει ασυνείδητες δυναμικές του συνόλου.

Οι Αιτίες Δημιουργίας της Αρνητικής Υποομάδας

Στο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο, ειδικά όταν εμπλέκονται ηγέτες και συνεργάτες, οι αρνητικές υποομάδες δημιουργούνται για διάφορους λόγους:

1. Διαφοροποίηση και Ασφάλεια. Τα μέλη μπορεί να αναζητούν έναν χώρο που τους επιτρέπει να διαφοροποιηθούν από την κυρίαρχη ομάδα, εκφράζοντας αντιθέσεις που αισθάνονται ότι δεν μπορούν να εκφραστούν ανοιχτά, αυτή η διαδικασία είναι και η πιο συνήθεις,  παρατηρείτε ιδιαίτερα όταν κοινά στοιχεία ενοχής λειτουργούν ως εγωκεντρικές εκδηλώσεις  .
2. Ασυνείδητες Αντιδράσεις στην Εξουσία. Οι ηγέτες συχνά συμβολίζουν την πατρική ή μητρική φιγούρα, γεγονός που μπορεί να προκαλέσει αντιστάσεις και αμφισβήτηση λόγω προηγούμενων τραυμάτων (Hirschhorn, 1990).
3. Δυσλειτουργική Επικοινωνία. Όταν οι στόχοι και οι ρόλοι της ομάδας λειτουργούν με συλλογικό σκοπό και όχι με προσωποκεντρική εστίαση, οι υποομάδες γίνονται ο τόπος όπου εκφράζονται δυσαρέσκεια και παρεξηγήσεις (Lewin, 1947).
4. Ελλιπής Διαχείριση Συναισθημάτων. Τα μέλη μιας ομάδας που νοιώθουν οτι δεν έχουν επαρκή υποστήριξη για την επεξεργασία αρνητικών συναισθημάτων μπορεί να δημιουργήσουν υποομάδες ως τρόπο εκτόνωσης.

Η Δύναμη της Αρνητικής Υποομάδας

Παρότι οι αρνητικές υποομάδες θεωρούνται συχνά προβληματικές, η ύπαρξή τους μπορεί να λειτουργήσει εποικοδομητικά, εφόσον η ηγεσία και ο θεραπευτής είναι διατεθειμένοι να εξετάσουν τα αίτια και τις εκφράσεις τους.

1. Καθρέφτισμα της Συστημικής Δυσλειτουργίας. Οι αρνητικές υποομάδες αποκαλύπτουν προβλήματα που ενδέχεται να παραβλέπονται από την κύρια ομάδα. Αυτά τα προβλήματα μπορεί να αφορούν στη δυναμική εξουσίας, τη διαχείριση συγκρούσεων ή την έλλειψη ενσυναίσθησης.
2. Διαπραγμάτευση Αξιών. Μέσα από την αντίσταση, οι υποομάδες αναδεικνύουν αξίες και ανησυχίες που μπορεί να είναι σημαντικές για την ανάπτυξη της ομάδας.
3. Ευκαιρία για Αυτογνωσία. Η ύπαρξη της υποομάδας προσφέρει την ευκαιρία σε ηγέτες και θεραπευτές να διερευνήσουν δικές τους ασυνείδητες αντιδράσεις ή φόβους (Klein, 1959).

Διαχείριση της Αρνητικής Υποομάδας

Η επιτυχής διαχείριση των αρνητικών υποομάδων απαιτεί προσεκτική προσέγγιση:

1. Ενσυναίσθηση και Αναγνώριση. Ο θεραπευτής ή η ηγεσία πρέπει να αναγνωρίσει την ύπαρξη της υποομάδας χωρίς να την στιγματίσει, κατανοώντας τις ανάγκες και τους φόβους που εκφράζει.
2. Δημιουργία Διαλόγου. Η ανοιχτή επικοινωνία μεταξύ της κύριας ομάδας και της υποομάδας μπορεί να οδηγήσει σε εξεύρεση λύσεων.
3. Ανάδειξη της Συστημικής Προοπτικής. Εξετάζοντας πώς η δυναμική της υποομάδας αντικατοπτρίζει τις συνολικές λειτουργίες του συστήματος, η ομάδα μπορεί να μάθει από τις συγκρούσεις της.
4. Επανεκπαίδευση στην Ανθεκτικότητα. Τα μέλη μπορούν να εκπαιδευτούν στην αποδοχή διαφορετικών απόψεων και στην επίλυση συγκρούσεων χωρίς αποκλεισμούς.

Επίλογος

Η αρνητική υποομάδα στο ψυχοθεραπευτικό πλαίσιο ηγετών και συνεργατών αποτελεί τόσο πρόκληση όσο και ευκαιρία. Παρότι αρχικά μπορεί να φαντάζει απειλητική, η κατάλληλη προσέγγιση και διαχείριση μπορεί να την αναδείξει ως πολύτιμη πηγή κατανόησης, αλλαγής και ανάπτυξης, όχι μόνο για την ομάδα αλλά και για τα άτομα που την απαρτίζουν.

Βιβλιογραφία

• Bion, W. R. (1961). Experiences in Groups. London: Tavistock Publications.
• Hirschhorn, L. (1990). The Workplace Within: Psychodynamics of Organizational Life. MIT Press.
• Klein, M. (1959). Our Adult World and Other Essays. Heinemann.
• Lewin, K. (1947). Frontiers in Group Dynamics. Human Relations, 1(2), 143–153.