Ο Θάνατος της Περσεφόνης: Γυναικοκτονία και η Πατριαρχία στο Σήμερα

Ο μύθος της Περσεφόνης, της νεαρής κόρης που απήχθη από τον Άδη και σύρθηκε στον Κάτω Κόσμο, δεν είναι απλώς μια αρχέγονη ιστορία για τις εποχές. Η αρπαγή δεν είναι μόνο σωματική· είναι και ψυχική: η αφαίρεση της υποκειμενικότητας της Περσεφόνης, η μετατροπή της σε αντικείμενο μιας αρσενικής βούλησης. Ο «θάνατος της Περσεφόνης» δεν είναι η φυσική απώλεια· είναι η σιωπή, η εκμηδένιση της φωνής της γυναίκας, η μετατροπή της από «Κόρη» σε «Σκιά». Κι όμως, αυτός ο θάνατος δεν μένει στον μύθο· αναβιώνει κάθε φορά που μια γυναίκα δολοφονείται στο όνομα της πατριαρχικής κυριαρχίας.  Στη σύγχρονη εποχή, όπου οι «Περσεφόνες» συνεχίζουν να χάνονται, η γυναικοκτονία αναδεικνύεται ως η πιο βίαιη, η πιο ωμή έκφραση αυτού του αρχετυπικού δράματος.

Η Απαγωγή και η Ψυχή ως Ιδιοκτησία

Στον πυρήνα του μύθου, η απαγωγή της Περσεφόνης δεν είναι μια πράξη πάθους, αλλά μια πράξη κλοπής και απόλυτης κυριαρχίας. Ο Άδης, ο άρχοντας του Άδη, δεν ζητάει, αλλά παίρνει. Με ψυχαναλυτικούς όρους, αυτή η πράξη συμβολίζει την πατριαρχική αντίληψη του θηλυκού ως κτήμα, ως αντικείμενο που ανήκει στον ανδρικό κόσμο, είτε ως κόρη, είτε ως σύζυγος, είτε ως απλή ύπαρξη. Η σύγχρονη γυναικοκτονία δεν είναι, λοιπόν, παρά η ακραία υλοποίηση αυτής της αρχετυπικής βίας. Όταν ένας άνδρας δολοφονεί μια γυναίκα, δεν σκοτώνει μόνο ένα σώμα, αλλά επιβεβαιώνει την πατριαρχική του θέση: «Αν δεν μπορείς να είσαι δική μου, δεν μπορείς να είσαι κανενός – ούτε καν του εαυτού σου». Ο θάνατος γίνεται το επιστέγασμα μιας αποτυχημένης προσπάθειας ελέγχου.

Η πατριαρχία είναι το σύστημα που μετατρέπει την επιθυμία σε εξουσία. Όπως ο Άδης δεν ζητά αλλά αρπάζει, έτσι και οι σύγχρονες μορφές ανδρικής βίας επιβάλλονται χωρίς διάλογο, χωρίς συναίνεση. Η γυναίκα δεν αναγνωρίζεται ως υποκείμενο με δική της επιθυμία αλλά ως ιδιοκτησία που μπορεί να ελεγχθεί, να περιοριστεί, να τιμωρηθεί.

Η γυναικοκτονία δεν είναι μεμονωμένο έγκλημα· είναι η ακραία συνέπεια μιας κουλτούρας που νομιμοποιεί την αρπαγή, τον έλεγχο, την καταστολή της θηλυκότητας. Ο μύθος της Περσεφόνης επανεγγράφεται κάθε φορά που η κοινωνία κλείνει τα μάτια, όταν η βία βαφτίζεται ως «έγκλημα πάθους», όταν το θύμα ενοχοποιείται για την «πρόκληση», όταν οι σιωπές στις οικογένειες κρύβουν τον φόβο, όταν ο δράστης επικαλείται ψυχιατρικά θέματα ζητώντας επιείκεια  από την δικαιοσύνη.

Η Ψυχική και Σωματική Εξαφάνιση

Η κάθοδος της Περσεφόνης στον Άδη είναι η μεταφορά της βίαιης κατάδυσης στο ασυνείδητο. Η ψυχή της χάνεται σε έναν κόσμο σκοτεινό, όπου η ταυτότητά της ως Κόρη, ως Δήμητρας, διαλύεται, η Περσεφόνη δεν υπάρχει πια ως πρόσωπο, αλλά ως αντικείμενο κατοχής. Η ίδια λογική διέπει και τις σύγχρονες μορφές γυναικοκτονίας. Όταν μια γυναίκα σκοτώνεται από τον σύντροφο, τον πατέρα ή τον σύζυγο, το έγκλημα δεν είναι ποτέ «προσωπικό». Είναι επανεγγραφή του ίδιου αρχαϊκού μύθου: της αρπαγής, της ιδιοκτησίας, της βίαιης αφαίρεσης του θηλυκού από τον κόσμο.

Η Περσεφόνη στον Κάτω Κόσμο, δεν είναι πια ελεύθερη, αλλά βασίλισσα-σκιά. Αυτή η ψυχική κατάσταση αντιστοιχεί στη βίαιη ψυχολογική καταστροφή που βιώνουν οι γυναίκες σε κακοποιητικές σχέσεις. Ο φόβος, η υποταγή και η απώλεια της ατομικής βούλησης αποτελούν τη δική τους κάθοδο. Η γυναικοκτονία είναι η τελική πράξη της «καθόδου»: η πλήρης εξαφάνιση της ύπαρξης, η οριστική σιωπή που επιβάλλεται από την πατριαρχική βία.

Η ψυχανάλυση μας διδάσκει πως κάθε μύθος κουβαλάει ασυνείδητες φαντασιώσεις. Ο Άδης ενσαρκώνει τον Πατέρα-Νόμο, τον φορέα της εξουσίας που άλλοτε προστατεύει και άλλοτε καταβροχθίζει. Η γυναίκα, ως Περσεφόνη, καλείται να ζήσει ανάμεσα σε δύο κόσμους: στον φωτεινό κόσμο της επιθυμίας της και στον σκοτεινό κόσμο της υποταγής.

Ο Freud μίλησε για το Οιδιπόδειο και την απαγόρευση της επιθυμίας· εδώ βλέπουμε την άλλη όψη: την εξάλειψη της θηλυκής επιθυμίας. Ο Winnicott μίλησε για την «επιβίωση του αντικειμένου»· στην περίπτωση της γυναικοκτονίας, το αντικείμενο (η γυναίκα) δεν επιβιώνει· αφανίζεται. Και η Kristeva μάς θύμισε ότι η θηλυκότητα χρειάζεται νέο συμβολικό· χωρίς αυτό, η γυναίκα παραμένει «ξένο σώμα» για την πατριαρχική φαντασίωση.

Ο θάνατος της Περσεφόνης, λοιπόν, είναι η ψυχική νεκροποίηση που υφίστανται πολλές γυναίκες πριν ακόμα φτάσουν στη δολοφονία η απώλεια φωνής, η σιωπή, ο φόβος.

Η ψυχαναλυτική θεωρία μάς επιτρέπει να επεξεργαστούμε τον μύθο όχι ως απλό παραμύθι αλλά ως αναπαράσταση ασυνείδητων φαντασιώσεων.

• Freud: Στη φροϋδική παράδοση, ο Πατέρας-Νόμος είναι εκείνος που θέτει τα όρια της επιθυμίας. Στον μύθο, ο Άδης δεν βάζει όρια· καταβροχθίζει. Το θηλυκό δεν περιορίζεται· εξαφανίζεται.

• Winnicott: Μίλησε για την «επιβίωση του αντικειμένου» – την ανάγκη το παιδί να καταστρέψει φαντασιακά το αντικείμενο και να διαπιστώσει ότι εκείνο αντέχει. Στη γυναικοκτονία, το αντικείμενο –η γυναίκα– δεν αντέχει· εξαφανίζεται κυριολεκτικά. Ο Winnicott θα μιλούσε εδώ για μια παθολογία όπου το αντικείμενο δεν έχει ποτέ υπάρξει ως ζωντανό και ανεξάρτητο.

• Kristeva: Τόνισε ότι η θηλυκότητα παραμένει ξένο σώμα στο συμβολικό· εκείνο που η γλώσσα δεν μπορεί να χωρέσει. Η αρπαγή της Περσεφόνης είναι η έλλειψη συμβολικού λόγου για τη γυναικεία επιθυμία.

• Jessica Benjamin: Στην έννοια της «αμοιβαιότητας» υποστηρίζει ότι η σχέση χρειάζεται αμοιβαία αναγνώριση. Στη γυναικοκτονία, δεν υπάρχει αμοιβαιότητα· μόνο κυριαρχία. Το υποκείμενο (άνδρας) αρνείται να αναγνωρίσει το άλλο ως ίσο.

• Irigaray: Μίλησε για την ανάγκη μιας «γλώσσας των γυναικών», γιατί χωρίς αυτήν το θηλυκό παραμένει αντικείμενο στο ανδρικό βλέμμα. Η Περσεφόνη είναι η γυναίκα που στερείται γλώσσας, που μιλά μόνο μέσα από το πένθος της μητέρας.

Οι Σπόροι του Ροδιού και η Σιωπή της Κοινωνίας

Η Περσεφόνη δέχεται να φάει τους σπόρους του ροδιού, δεσμεύοντας έτσι την επιστροφή της. Αυτοί οι σπόροι δεν είναι απλώς τροφή. Είναι η αναγνώριση ενός δεσμού, μιας δέσμευσης που δεν μπορεί να σπάσει. Στο σήμερα, οι «σπόροι» που δένουν τις γυναίκες με τον «Άδη» της κακοποίησης είναι πολλοί:

• Η οικονομική εξάρτηση
• Ο κοινωνικός φόβος και το στίγμα
• Η χειραγώγηση και η ψυχολογική πίεση
• Η σιωπή που επιβάλλεται από έναν κοινωνικό μηχανισμό που συχνά θεωρεί τη βία «ιδιωτική υπόθεση».

Η Δήμητρα, η μάνα που πενθεί και οργίζεται, συμβολίζει την αγωνία και τη συλλογική οδύνη της κοινωνίας, αλλά και την ανικανότητα να αποτρέψει το κακό. Η κοινωνία, όπως η Δήμητρα, μπορεί να θρηνεί και να διαμαρτύρεται, αλλά συχνά αποτυγχάνει να παρέμβει αποτελεσματικά. Ο μύθος της Περσεφόνης μας θυμίζει ότι η γυναικοκτονία δεν είναι απλά ένα έγκλημα, αλλά μια αρχετυπική εκδήλωση της πατριαρχίας. Κάθε γυναίκα που χάνει τη ζωή της με αυτόν τον τρόπο είναι μια Περσεφόνη που κατεβαίνει στον Άδη, όχι από επιλογή, αλλά από την αδυσώπητη βία μιας εξουσίας που θεωρεί τη ζωή της ως ιδιοκτησία.

Η πραγματική πρόληψη δεν έγκειται μόνο στην τιμωρία του δράστη, αλλά στην ψυχολογική και κοινωνική αναγνώριση αυτού του μύθου. Είναι μια πρόκληση να αλλάξουμε την αντίληψη του «Άδη» μέσα μας και γύρω μας, ώστε να μην υπάρχει πλέον χώρος για νέες «Περσεφόνες» που θα αναγκαστούν να κατέβουν στον Κάτω Κόσμο.

Να  μην λησμονούμε ότι οι γυναικοκτονίες δεν είναι μεμονωμένα εγκλήματα, είναι επαναλήψεις ενός συλλογικού μύθου. Το ασυνείδητο της κοινότητας κουβαλάει μέσα του την αρπαγή, τη σιωπή, τον φόβο.

• Η μητέρα-Δήμητρα που θρηνεί ενσαρκώνει την κοινωνία που δεν μπορεί να αποδεχθεί την απώλεια.

• Ο αιώνιος χειμώνας αντιστοιχεί στη στείρα κοινωνία που ζει με τη βία ως δεδομένο και μια κανονικότητα της σιωπής.

• Οι κόρες που μεγαλώνουν μαθαίνοντας ότι μπορεί να χαθούν-κακοποιηθούν αναπαράγουν τη σιωπή.

Έτσι, το τραύμα γίνεται διαγενεακό. Η γυναικοκτονία δεν αφορά μόνο τη γυναίκα που χάνεται, αφορά την κόρη που μένει με τον φόβο, τον γιο που μεγαλώνει μαθαίνοντας ότι ο άνδρας δικαιούται την κυριαρχία, την κοινότητα που δεν γνωρίζει πως να προστατεύει.

Ας μείνουμε ότι η κάθε γυναικοκτονία δεν σκοτώνει μόνο τη γυναίκα, σκοτώνει την κοινότητα, το μέλλον, το συλλογικό  φως της μητρότητας.

Και το στοίχημα της εποχής μας είναι αν θα παραμείνουμε σε αυτόν τον αιώνιο χειμώνα ή αν θα δημιουργήσουμε έναν κόσμο όπου η κάθε  Περσεφόνη θα μπορεί να ζει χωρίς να αρπάζεται, να μιλά χωρίς να σιωπά, να αγαπά χωρίς να πεθαίνει.

Βιβλιογραφικές Παραπομπές

• Benjamin, J. (1988). The Bonds of Love: Psychoanalysis, Feminism, and the Problem of Domination. New York: Pantheon.

• Freud, S. (1924/1961). The Dissolution of the Oedipus Complex. In Standard Edition, Vol. 19. London: Hogarth Press.

• Irigaray, L. (1977/1985). This Sex Which Is Not One. Ithaca: Cornell University Press.

• Kristeva, J. (1980). Powers of Horror: An Essay on Abjection. New York: Columbia University Press.

• Winnicott, D.W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment. London: Hogarth Press.

• Ζιώγου-Καραστεργίου, Σ. (2006). Το Γυναικείο Σώμα και η Πατριαρχία. Αθήνα: Καστανιώτης.

• Χρυσάκης, Γ. (2022). Γυναικοκτονία: Η νέα νομική και κοινωνική πραγματικότητα. Αθήνα: Σαββάλας.

Επιστημονικές Προτάσεις Πρόληψης και Αντιμετώπισης Γυναικοκτονιών 
Στη βάση του οικο-συστημικού μοντέλου και της διεθνούς τεκμηρίωσης, προτείνεται πρωτόκολο παρεμβάσεων τεσσάρων επιπέδων:

1. Πρωτογενής πρόληψη: εκπαιδευτικά προγράμματα συναίνεσης/υγιών σχέσεων, κατευθυντήριες για ΜΜΕ, οικονομική ενδυνάμωση, πολιτικές ουσιών, δράσεις με αγόρια/άνδρες.

2. Δευτερογενής: καθολική διερεύνηση βίας στην υγεία, τυποποιημένη εκτίμηση θανατηφόρου κινδύνου (Danger Assessment, DASH, SARA), MARAC/ομάδες υψηλού κινδύνου, άμεση απομάκρυνση δράστη, ηλεκτρονική επιτήρηση, πρωτόκολλα ψηφιακής ασφάλειας.

3. Τριτογενής: κέντρα «μία στάση», τραυματο-ενημερωμένες υπηρεσίες, ειδικές παρεμβάσεις για παιδιά, προγράμματα δράστη με λογική RNR και αυστηρή επίβλεψη.

4. Θεσμικά: εθνικό Παρατηρητήριο, ανασκοπήσεις γυναικοκτονιών, εξειδικευμένη δικαιοσύνη & αστυνομία, ψηφιακή πρόσβαση σε προστασία.
   Η εφαρμογή συνοδεύεται από μετρήσιμους δείκτες (μείωση επανάληψης, χρόνος προστασίας, συμμόρφωση περιοριστικών και υποχρεωτική πρωτοβάθμια παρέμβαση ψυχιατρικής γνωμάτευσης, ) και διαρκή αξιολόγηση.

Προτεινόμενο Πλαίσιο Παρέμβασης για Γυναικοκτονίες, (οικο-συστημικό μοντέλο: Άτομο–σχέση–κοινότητα–κοινωνία)

Α. Πρωτογενής πρόληψη (πριν εκδηλωθεί η βία)

• Εκπαίδευση & κουλτούρα

  • Υποχρεωτικά μαθήματα σε σχολεία/ΑΕΙ: συναίνεση, υγιείς σχέσεις, ψηφιακή κακοποίηση, έμφυλη ισότητα.

  • Προγράμματα Προσβασιμότητας:  Δράσεις/παρεμβασεις (bystander) σε εφήβους, αθλητικές ακαδημίες, στρατό.

  • Κατευθυντήριες προς ΜΜΕ: αποφυγή victim-blaming και «εγκλήματος πάθους», χρήση όρου «γυναικοκτονία» στο δημόσιο λόγο.

• Κοινωνικοοικονομικος προσδιορισμός

  Πρόγράμματα Συμπερίληψης

  • Οικονομική ενδυνάμωση και «safe leave» από εργασία, πρόσβαση σε στέγαση/απομάκρυνση, childcare.

  • Πολιτικές για αλκοόλ/ουσίες (screening & σύντομες παρεμβάσεις), καθώς η κατάχρηση αυξάνει τον κίνδυνο βίας.

• Έγκαιρη δουλειά με άνδρες/αγόρια

  • Προγράμματα ανδρικής ευθύνης και δεξιοτήτων ρύθμισης θυμού/ζήλιας· «Coaching Boys into Men»-τύπου δράσεις.

Β. Δευτερογενής πρόληψη (έγκαιρη ανίχνευση & διαχείριση κινδύνου)

• Καθολική διερεύνηση σε υγεία

  • Ρουτίνα-ερώτηση για έμφυλη/συντροφική βία σε ΠΦΥ, ΤΕΠ, γυναικολογικά, μαιευτήρια· πρωτόκολλα παραπομπής.

• Τυποποιημένη εκτίμηση θανατηφόρου κινδύνου

  • Εργαλεία τύπου Danger Assessment, DASH, SARA σε ΕΛ.ΑΣ., ΕΚΑΒ, νοσοκομεία· trigger points: πρόσφατος χωρισμός,  απόπειρα στραγγαλισμού, καταδίωξη, απειλές θανάτου, πρόσβαση σε όπλα/μαχαίρια, εγκυμοσύνη.

• Διυπηρεσιακή ανταπόκριση υψηλού κινδύνου

  • MARAC/High-Risk Teams με 24/7 duty officer (αστυνομία, υγεία, εισαγγελία, κοινωνικές υπηρεσίες, καταφύγια).

  • Αντισταθμιστικά μέτρα θύτη: άμεση απομάκρυνση από οικία, ηλεκτρονική επιτήρηση/GPS exclusion zones, απαγόρευση οπλοκατοχής, αυστηρή επιτήρηση παραβίασης περιοριστικών υποχρεωτική παρέμβαση ψυχιατρικής παραπομπής .

• Ψηφιακή ασφάλεια

  • Πρωτόκολλα για stalkerware/έλεγχο συσκευών, «ασφαλές τηλέφωνο», ανώνυμες διαδρομές επικοινωνίας.

Γ. Τριτογενής πρόληψη (μετά το συμβάν – αποτροπή επανάληψης & αποκατάσταση)

• Κέντρα «μία στάση» (ιατροδικαστική, νομική, ψυχοκοινωνική υποστήριξη) με τραυματο-ενημερωμένη πρακτική, διερμηνεία, πρόσβαση για ΑμεΑ και απομακρυσμένες περιοχές (κινητές μονάδες/τηλε-υγεία – κρίσιμο για νησιά).

• Παιδιά–έμμεσοι μάρτυρες

  • Πρωτόκολλα φύλαξης υπέρ της ασφάλειας, εποπτευόμενη επικοινωνία, αξιολόγηση τραύματος/δεσμού, σχολική στήριξη.

• Προγράμματα δράστη

  • Υποχρεωτικά, με μοντέλο Risk-Need-Responsivity· αξιολόγηση επικινδυνότητας, CBT/EMDR-ενσωμάτωση όπου ενδείκνυται, στενή διασύνδεση με δικαιοσύνη· σαφή κριτήρια διακοπής όταν αυξάνει ο κίνδυνος.

Δ. Θεσμικές/νομικές πολιτικές

• Αναγνώριση & καταγραφή

  • Εθνικός ορισμός και Παρατηρητήριο Γυναικοκτονιών Γέφυρες συνεργασίας και στήριξης με ετήσιες αναφορές· υποχρεωτική κωδικοποίηση περιστατικών σε αστυνομία/υγεία/δικαιοσύνη, μεταρυθμίσεις στο πλαίσιο συστάσεων  πολυεπίπεδη αντιμετώπιση (αστυνομία-εισαγγελία- ψυχιατρική εμπειρογνωμοσύνη σε πρωτοβάθμιο επίπεδο)  

• Domestic Homicide/Femicide Reviews

  • Ανεξάρτητες «αυτοψίες συστημάτων» για κάθε γυναικοκτονία, με δημόσιες συστάσεις και υποχρέωση εφαρμογής πρόληψης.

• Εξειδικευμένη δικαιοσύνη

  • Fast-track χειρισμός, εξειδικευμένη εκπαίδευση αστυνομικών/εισαγγελέων/δικαστών, μόνιμοι independent advocates στα Τμήματα.

• Πρόσβαση & τεχνολογία

  • Ηλεκτρονική αίτηση/ανανέωση περιοριστικών, «panic button» εθνικής κλίμακας, προστασία δεδομένων θυμάτων.

Ε. Παρακολούθηση – Αξιολόγηση

• Δείκτες αποτελέσματος

  • Μείωση επαναλαμβανόμενων περιστατικών IPV, χρόνος από καταγγελία μέχρι προστασία, συμμόρφωση περιοριστικών, ποσοστά χρήσης υπηρεσιών, ικανοποίηση επιζωσών.

• Έρευνα

  • Μητρώο περιστατικών, διατομεακά datasets, προοπτικές μελέτες για παράγοντες κινδύνου/προστασίας (ιδίως μετανάστριες, ΑμεΑ, LGBTQ+, αγροτικές/νησιωτικές κοινότητες).