Είναι και αυτή η σαγήνη του ταπεινού εντυπωσιασμού η αμφιθυμία ανάμεσα στο αυθεντικό και το στρατηγικό, στο κρυφό και το φανερό, στο τίποτα που γίνεται τα πάντα.

Η νέα τάση που συνεχώς κερδίζει έδαφος ειναι το μοντέλο του ταπεινού εντυπωσιασμού. Τι σημαίνει άραγε «ταπεινός εντυπωσιασμός»; Είναι η στρατηγική να σαγηνεύεις μέσα από την εικόνα της απλότητας, χωρίς εμφανή επίδειξη;

Είναι πράγματι ένα φαινόμενο της μετά covid εποχής;

Το παράδοξο είναι ότι  η ταπεινότητα του εντυπωσιασμού  γίνεται το πιο εκλεπτυσμένο μέσο εντυπωσιασμού, ας μην λησμονούμε οτι προέρχεται από ένα εκρηκτικό συνδυασμό “Ναρκισσισμός και επιθυμία”  και η ταπεινή στάση μπορεί να λειτουργεί ως «μάσκα» του ναρκισσισμού, κατά τον Winnicott,  δηλ., η έννοια του ψεύτικου εαυτού, και κατά τον Lacan,  η απόλαυση να γίνεσαι επιθυμητός μέσα από το βλέμμα του Άλλου, ή αλλιώς η Κουλτούρα του understatement (π.χ. στη μόδα, στα social media, στις τέχνες), το «σεμνό» που κρύβει δύναμη είναι  ένας άλλος τρόπος εξουσίας.

Κυριακή Μερτζάνη

Σχεσιακή Ψυχοθεραπεία Ομαδική Συμβουλευτική Διαπροσωπικού Συνθετικού Μοντέλου 

Η σαγήνη του «ταπεινού» εντυπωσιασμού.

Υπάρχει ένας τρόπος να σαγηνεύεις χωρίς να φαίνεσαι, να μαγνητίζεις όχι μέσα από το θόρυβο αλλά μέσα από τη εικονική σιωπή. Τον ονομάζω «ταπεινό» εντυπωσιασμό. Είναι η δύναμη εκείνη που κρύβεται στην απλότητα, στην εσωτερική παύση, στο βλέμμα που δεν φωνάζει και παρ’ όλα αυτά σε κάνει να το ακολουθείς.

Πολλές φορές στη ζωή —και μέσα στο θεραπευτικό δωμάτιο— έχω αισθανθεί ότι η σαγήνη δεν κατοικεί στις εκρήξεις αλλά στις λεπτές χειρονομίες. Σε μια φράση ειπωμένη χαμηλά, σε ένα σώμα που δεν αναζητά τον φακό αλλά γίνεται το ίδιο το φως. Εκεί καταλαβαίνω πως η «ταπεινότητα» δεν είναι πάντα ταπεινότητα· μπορεί να είναι ένας άλλος τρόπος εξουσίας, μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή ναρκισσισμού ως μάσκα της απλότητας. Ο Freud μίλησε για τον ναρκισσισμό ως πρωταρχική συνθήκη του Εγώ· μια ανάγκη να καθρεφτίζεται κανείς στο βλέμμα του Άλλου. Ο «ταπεινός» εντυπωσιασμός είναι η πιο ύπουλη μορφή αυτού του καθρέφτη  δεν κραυγάζει, δεν διεκδικεί, αλλά αφήνει τον Άλλο να τον ανακαλύψει.

Στις ψυχαναλυτικές μου σκέψεις συχνά θυμάμαι τον Winnicott και τον «ψεύτικο εαυτό» (The Maturational Processes and the Facilitating Environment, 1965). Μια εικόνα προσαρμοστική, σχεδιασμένη να προστατεύει τον αληθινό πυρήνα. Ο άνθρωπος που εμφανίζεται «σεμνός» μπορεί να φοράει το ένδυμα της απλότητας, να προβάλλει μέσα από τα μικρά βίντεο την καθημερινή απλή ζωή του,  την γαλήνη του, την διαλογιστική του ηρεμία, κατά βάθος μέσα του ζητά με λαχτάρα την αναγνώριση, Ας είμαστε υποψιασμένοι οτι η σιωπή του μπορεί να είναι μάσκα, όχι γαλήνη. Και όπως προανέφερα στη σύγχρονη μετά covid κουλτούρα, η απλότητα είναι το νέο είδος πολυτέλειας, που αναζητούν οι περισσότεροι να παρακολουθούν.  Στα κοινωνικά δίκτυα, το «αυθεντικό» και «ανεπιτήδευτο» ποζάρισμα είναι συχνά το πιο προσεκτικά σκηνοθετημένο που κερδίζει ακόλουθους και άτομα που γίνονται fan!!

Η κοινωνιολόγος Eva Illouz έχει μιλήσει για το πώς η συναισθηματική κουλτούρα της νεωτερικότητας παράγει αυθεντικότητα ως χρηματικό κεφάλαιο. Το «σεμνό» γίνεται η πιο σαγηνευτική μορφή προβολής· η στρατηγική της απλής καθημερινότητας  φαντάζει πιο αληθινή από τον λόγο και η σαγήνη του ταπεινού εντυπωσιασμού δεν είναι απλώς προσωπική στάση  είναι κοινωνικό φαινόμενο. Ένα πολιτισμικό παιχνίδι ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι, στον ελεγχόμενο και τον ελεγκτή, στο παιχνίδι εξουσίας.  

Μπορεί ο  Lacan να έλεγε ότι η επιθυμία γεννιέται μέσα από το βλέμμα του Άλλου,  η σαγήνη αυτής της ταπεινότητας βρίσκεται όχι σε αυτό που δίνεται, αλλά σε αυτό που κρύβεται. Ο «ταπεινός» εντυπωσιασμός προσφέρει μισό πρόσωπο, μισή φράση, μια υπαινικτική στάση που αφήνει τον Άλλο στην  έλλειψη που γίνεται το ισχυρότερο σημείο της επιθυμίας. Οι φιλόσοφοι γνώριζαν ήδη το παράδοξο. Ο Αριστοτέλης μιλούσε για τη μεσότητα, τη χρυσή ισορροπία που αποφεύγει τα άκρα. Οι Στωικοί έλεγαν ότι  η απλότητα και η αρετή όταν έχουν αξία  δεν χρειάζονται μάρτυρες. Όμως σήμερα, η στρατηγική ελέγχου μέσω του ταπεινού εντυπωσιασμού  γίνεται το πιο ακραίο σημείο. Η φαινομενική απουσία πρόθεσης είναι συχνά η πιο ισχυρή πρόθεση. Ο Roland Barthes, (1973), έλεγε ότι η γοητεία βρίσκεται στις “παύσεις, στα κενά, στα ρήγματα, στις ελλείψεις”. Η ταπεινότητα μπορεί να είναι γνήσια,  μπορεί όμως και να είναι εργαλείο εξουσίας. Ο Foucault μας δίδαξε ότι η εξουσία δεν φαίνεται πάντα ξεκάθαρα,  λειτουργεί μέσα στις λεπτές, ανεπαίσθητες κινήσεις. Έτσι και η σεμνότητα μπορεί να είναι μια στρατηγική κυριαρχίας, μια «βελούδινη» μορφή δύναμης και υποταγής του άλλου.

Άλλωστε ζούμε σε μια εποχή που αναζητούμε μεσσίες, εξιδανικευμένους τρόπους εικόνας – ζωής, γυμνασμένα σώματα, αψεγάδιαστα πρόσωπα, έντονα ζυγωματικά,  αναζητούμε το ιδανικό έξω από εμάς, και κάποιες φορές παγιδευόμαστε στη  σαγήνη του «ταπεινού» εντυπωσιασμού που είναι η αμφιθυμία ανάμεσα στην αυθεντικότητα και στη στρατηγική, ανάμεσα στο τίποτα και στο, τα πάντα.

Βιβλιογραφικές Αναφορές

• Freud, S. (1914). On Narcissism. Standard Edition, Vol. 14.

• Winnicott, D.W. (1965). The Maturational Processes and the Facilitating Environment. London: Hogarth.

• Lacan, J. (1977). Écrits. New York: Norton.

• Barthes, R. (1973). Le plaisir du texte. Paris: Seuil.

• Foucault, M. (1975). Surveiller et punir. Paris: Gallimard.

• Illouz, E. (2007). Cold Intimacies: The Making of Emotional Capitalism. Cambridge: Polity Press.